چیستی صدر؛ از تعابیر جالب قرآن است، از قبیل شرح صدر یا ضیق صدر. منظور از صدر، ظرف و جایگاه قلب است با این ویژگی که اگر قلب، مادی باشد، صدر هم مادی است و جایگاه آن خواهد بود؛ ولی در مورد قلب معنوی، طبعأ صدر هم به تناسب آن، ظرفی غیر جسمانی خواهد بود. پس هرچند قلب به معنای معنوی آن، امری جسمانی نیست که جایگاه جسمانی داشته باشد، برای آن نیز ظرف گونه ای در نظر گرفته شده است؛ زیرا از آنجاکه ذهن ما با مادیات و محسوسات آشناست و برای قلب مادی، ظرفی به نام «صدر» درک می کند که محیطی گسترده تر از قلب و مشتمل بر آن است، در امور معنوی نیز چنین چیزی تقدیر شده که روح انسان، ظرف قلب اوست؛ مثل این آیه که می فرماید: فإنها لا تعمى الأبصار ولکن تعمى القلوب التی فی الصدور؛ «پس .... دیده‌ها کور نیستند، لیکن دل‌هایی که در سینه‌ها جای دارند، کورند».
 
پس منظور از صدر، روح است، و ضیق صدر و شرح صدر به همین دلیل است که روح، احساس تنگی یا انبساط می کند؛ وگرنه صدر به معنای مادی آن گشاد و تنگ نمیشود. از توصیه‌های مهم قرآن کریم به انسان ها، به ویژه برای انجام مسئولیت های مهم درخواست سعه صدر است: رب اشرح لی صدری ویسر لی أمرى؛ «پروردگارا سینه ام را برایم گشاده گردان و کارم را برایم آسان فرما».
 
در گرفتاری‌های روحی و روانی، به جای ترس و فرار از مسئولیت، امکانات و مقدمات و ابزار آن را باید از خداوند خواست. سعه صدر، نعمتی است که خداوند با اعطای آن، بر پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم)  منت گذاشته، آن را برتر از هر نعمت می داند، و براثر اعطای این نعمته رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) قدرت مقابله با مشکلات بزرگ را پیدا کرد. در مجموع، میزان قدرت بدنی، فکری و روانی فرد با توجه به میزان قدرت او در برابر عواملی که وی را تحریک می کند، سنجیده می شود. در همین راستا، فضیلت هایی چون تحمل، مدارا، سازگاری، تولی و تبری، بردباری و خویشتن داری و به وجود می آید که تبیین هریک، مجموعه ای جداگانه میطلبد.
 
راه اساسی زیباسازی درون و افزایش ظرفیت روانی، پذیرش توحید است. امام رضا فرمود: «نشانه سعه صدر، تسلیم خدا بودن، به او اطمینان داشتن و دل گرم شدن به وعده های الهی است، و نشانه ضیق صدر، تردید و اضطراب است».
 
بر اساس آیات الهی، نور دل و سعه صدر از سوی خداست: أفمن شرح الله صدره للإسلام فهو على نور من ربه ؛ کسی که خداوند سینه اش را برای پذیرش اسلام گشاده است، پس او از طرف خداوند بر فراز مرکبی از نور است. پس وای بر آنان که از سنگدلی یاد خدا نمی کنند که در گمراهی آشکارند.
 
آیه ۱۲۵ سوره انعام نیز که از معجزات علمی قرآن به شمار می آید، همراه با بیان عوارض صعود به آسمان، تأکید می کند کسی که حاضر به پذیرش حق نگردد، روحش تنگ و کم ظرفیت می شود؛ همانند کسی که می خواهد به آسمان برود که به علت سنگینی و فشردگی هوا و نبود اکسیژن، سینه اش تنگ و تنفسش سخت می گردد: فمن یرد الله أن یهدیه یشرح صدره للإسلام ومن یرد أن یضله یجعل صدره ضیقا حرجا کأنما یصعد فی السماء کذلک یجعل الله الرجس على الذین لا یؤمنون؛ خداوند هرکه را بخواهد هدایت کند، سینه اش را برای پذیرش اسلام می گشاید، و هرکه را (به دلیل اعمال و ویژگی‌های خلافش) بخواهد گمراه کند، سینه اش را (از پذیرفتن ایمان) سخت قرار میدهد، گویا به زحمت در آسمان بالا می رود. خداوند این چنین پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند، قرار میدهد.
 
بر اساس این آیه، شرح صدر و داشتن ظرفیت و توانایی روحی، موهبتی الهی است و بی حوصلگی و کم ظرفیتی، نوعی رجس و پلیدی روح است.
 
از این رو، قرار گرفتن در مسیر توحید، عملا فرد را در مسیر رشد و تکامل قرار می دهد و در خط مستقیمی او را به کمال هدایت می کند. در نتیجه، همواره احساس آرامش، راحتی و ایمنی می نماید و جهان و همنوعان خود را پذیرا می شود، و دارای چنان قدرت فکری میشود که حتی حاضر است بدی را با خوبی و زشتی را با زیبایی پاداش دهد. این روش برخورد، موجب ارتباط جذاب و بسیار صمیمی میان او و جهان میشود و بسیاری از دشمنانش را به صورت دوستان صمیمی در می آورد.
 

راه‌های تقویت روح و توسعه سعه صدر

 باید توجه داشت که ظرفیت افراد، کاملا متفاوت است و روش برخورد با آنها به میزان ظرفیتشان وابسته است، و در هر برخورد، به میزان ظرفیت طرف مقابل باید توجه کرد. بر اساس این واقعیت است که رسول خدا (صلی الله علیه و اله و سلم) اعلام میدارد: «ما پیامبران مأموریم با مردم به اندازه خردشان سخن گوییم».
 
اما افزون بر توجه به خداباوری و تأثیر آن در اندیشه و عمل، باید به راهکارهایی که در آموزه های دینی برای تقویت روح و بالا بردن ظرفیت روان سفارش شده، اهتمام داشت؛ چنان که امام علی به بهترین وسیله برای کنترل انسان را، کنترل زبان میداند. کنترل زبان می تواند افکار را نیز حفظ کند.
 
از راه‌های دیگر در توسعه و رسیدن به ظرفیت مناسب، واداشتن خود و حتی تظاهر کردن است؛ چنان که می فرماید: إن لم تکن حلیما فتحلم انه قل من تشبه بقوم إلا أوشک أن یکون منهم؛ «اگر بردبار نیستی، خود را به بردباری وادار؛ زیرا کم می شود کسی خود را به گروهی مانند نماید و از ایشان نشود». نکته دیگر اینکه هر ویژگی ای که رفتار عادی شخص نباشد و خود را به آن وادارد، عادت می شود، و عادت، طبیعت ثانویه است. این گفتار، دلیل بر این است که تبدیل اخلاق و صفات ممکن است.
 
به این ترتیب، از راه عادت کردن به کنترل خویش، فرد به تدریج از ظرفیت روانی و توانایی ویژه برخوردار خواهد شد، و در نتیجه، از درگیری با افراد و غرق شدن در مسائل جزئی در امان خواهد بود و می تواند از نیروهای بالقوه و زیبایی درونی و روحی خود در امور مهم زندگی بهره برد و با افزایش تحمل در برابر مشکلات و ناراحتی‌های زندگی، از بروز واکنش های بیمارگون و افراطی که برخی بدان می رسند – مانند فکر، تمایل و اقدام به خودکشی که ناشی از محدودیت ظرفیت روانی است . در امان بماند. قدرت و توانایی روانی که با آموزش های توحیدی و مذهبی پیدا می شود، همان چیزی است که ویلیام جیمز از آن با عنوان «حالت وقار و سنگینی مذهبی» یاد می کند:
 
آنچه من در تجربیات مذهبی اصرار دارم، وقار و سنگینی است. حس مذهبی، توجه به حقایق اولیه و واقعی است که در انسان حالت وقار و سنگینی، وجد و لطف و محبت و ایثار مشاهده می شود. اگر خوشی به او روی دهد، خنده‌های جلف و سبک از او دیده نمی شود، و اگر غمی به او روی نماید، ناله و ناسزا از او شنیده نمی شود... در مذهب حالت و مقامی روحانی است که در جای دیگر آن را نمی توان یافت.
 
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص 531-526، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391